Ինչու գնացիր Վենետիկ, Մխիթար

Վահրամ Թոքմաջյան

Աիդա Գրիգորյան

Հասկանալու համար Մխիթար Սեբաստացու գործունեության և ստեղծած արժեքների բազմաթիվ կողմեր, հարկ է անդրադառնալ այն հարցին, թե ինչպիսի սոցիալական, քաղաքական, կրոնական, գաղափարական միջավայրի ծնունդ էր Մխիթար Սեբաստացին: Պատմական ինչ ժամանակահատվածում է ապրել և գործել այս հայը, որի վաստակն արժանացել է աշխարհի մեծերի, անգամ Նապոլեոն Բուոնապարտեի ուշադրությանը:

Եվ այսպես, նա ծնունդն էր 17-րդ դարի Հայաստանի, մի Հայաստանի, որին միայն մենք ենք հետագայի դիտանկյունից անվանում Հայաստան: Երկիրը բաժանված էր միջնադարյան բռնապետության ավանդույթներ կրող երկու կայսրությունների՝ Թուրքիայի և Պարսկաստանի միջև: Պատմական Հայաստան հռչակված տարածքում հայերը կազմում էին ազգային  փոքրամասնություն: Սոցիալական միջավայրի մասին խոսք անգամ չի կարող լինել, քանզի այն բացակայում էր՝ խախտելով մարդ հիմնարար արժեքի բոլոր տարրական իրավունքներն՝ անգամ ապրելու: Ռայան՝ այս դեպքում հայը, չուներ  ազատ ընտրության և գոյատևելու պարզ իրավունք: Այն ժամանակներում ընդունված էր հայ մանկահասակ երեխաներին հավաքել, ռազմական կրթությամբ ապահովելու, իսլամադավան դարձնելու և հետո ենիչերիական խմբերում ներառելու համար: Այս առումով Մանուկը, որին հետո կկոչեն Մխիթար, հրաշքով փրկվեց: Քաղաքական առումով, Մՙխիթարը ծնունդ էր մի տարածքի, որը վերոնշյալ Թուրքիայի կազմում ներառված էր որպես սովորական վիլայեթ՝ գավառական խավարին բնորոշ բոլոր չափիչներով: Այստեղ բեկը կամ փաշան աստված են, իսկ հարկահավաքը միակ ճշմարիտ արարածը: Գաղափարական և կրոնական միջավայրը, որը մինչ  այդ զբաղված էր նվաճողների քաղաքական և հարկային բռնաճնշումների աստվածապետական հենքն ամրագրելով, կարծես մի պահ ուշքի եկավ և փրկության ելքեր էր փնտրում: Այս փուլում ազատագրական ինչ-ինչ բռնկումներ էին նկատվում լեռնային հատվածներում, Ս. Էջմիածինը զբաղված էր դեպի Եվրոպա հայերեն խնդրագրեր ուղարկելով, իսկ Մանուկի հայրենի եզերքը տառապում էր խավարի հեծեծանքներում:

Ծնունդ

Նա ծնվեց Թոխաթ քաղաքից ոչ հեռու գտնվող Սիբաս կամ Սեբաստիա քաղաքում: Դա 1676թ.-ի փետրվարի 7-ն էր: Նրան մկրտեցին ազգային եկեղեցու ծիսակարգով և պապի անունով կոչեցին Մանուկ: Ասում են, Մխիթարն ինքն է ցանկություն հայտնել հոգևորական դառնալ և ծառայել եկեղեցուն: Չնայած այս թեզի հիմնավորումը մենք որևէ տեղ չգտանք, բայց ամեն դեպքում, բնական է, որ ծնողները կուզենային, որպեսզի իրենց որդին լինի ուսյալ: Իսկ ինչպես հայտնի է, այս փուլում ուսյալ լինելու միակ կենտրոնը համարվում էր եկեղեցին, քանզի բուն կրթական և մշակութային գործը զարգանում էր Հայաստանի տարածքներից դուրս՝ գաղթօջախներում: Այս միջավայրում ստեղծված և մռայլի լույսի կրթությունն ստացած պատանին, պետք է որ չափազանց խոհեմ լիներ, որպեսզի գիտակցեր իր իմացական և լուսավորական վիճակի բարդությունը և ձգտեր առավելին՝ փնտրելով նորանոր հորիզոններ: Այլապես շրջապատը կկլաներ նրան և առավելագույնս կսպաներ գյուղական երեցի կարգավիճակում: Տասնհինգ տարեկանում նա մտնում է Սեբաստիայի մոտ գտնվող Ս. Նշանի վանքը և ձեռնադրվում սարկավագ, փոխելով իր անունը Մխիթարի: Այնուհետ, Մխիթարն աշակերտում է Սեբաստիայում գտնվող Էջմիածնի նվիրակ Միքայել արքեպիսկոպոսին՝ տասներկու տարի ծառայելու նպատակով: Ու այս պահից է, որ սկսվում է Սեբաստացու կյանքի ամենաողբերգական դրվագներից մեկը, որն հետո նրան պետք ստիպեր հեռանալ Եվրոպա՝ լույս փնտրելու: Սա այն փուլն է, որ դեռ ինքն էլ չգիտի, թե ինչեր է ստեղծելու հայ կոչվող տեսակի համար: Երկու ամիս անց նրանք մեկնում են Եվդոկիա, ապա Կարին, այստեղից՝ Էջմիածին անցնելու համար: Դիմանալով Միքայելի դաժանություններին, պատանի Մխիթարը երևի թե երանությամբ էր հիշում Մանասե և Մարիամ կույսերի մոտ անցկացրած ուսումնառության տարիները: Մխիթարը ոտքով հասնում է Էջմիածին, լոկ այն հույսով, որ այնտեղ կգտնի բանիմաց վանականների, որոնց մոտ կբավարարի իր ինտելեկտուալ պահանջմունքները: Կարինում նրա ձեռքը պատահակոներեն ընկնում է «Խոկումն Քրիստոնէական» գիրքը: Միքայել արքեպիսկոպոսն անմիջապես խլեց նրանից այդ գիրքը, պատճառաբանելով, թե բարձրաստիճան հոգևորականների համար է այն միայն: Սա փայլուն արտացոլումն է ժամանակի եկեղեցու գաղափարական վիճակի, որը նաև հետագայում պետք է ստիպի շատ լուսավոր մարդկանց հեռանալ:

Փախուստ դեպի անհայտություն

Էջմիածնում, Մխիթարը ոչ միայն չգտավ իմաստության լույսը, այլ նաև ենթարկվեց անասելի տանջանքների: Գիշերները նա հսկում էր իր տիրոջ հանգիստը, իսկ ցերեկները բանում էր դաշտերում որպես մշակ: Նա այլ ելք չուներ քան փախուստը: Եվ փախչեց: Սկզբում եղավ Խոր Վիրապում, աղոթեց Լուսավորչի մոտ, ապա գնաց Սևան, որի մենաստանն հռչակված էր այն օրերում: Սակայն Սևանը ոչնչով չտարբերվեց Էջմիածնից: Ավելին, այստեղ Մխիթարը ենթարկվում է ճիպոտի այն դաժան ծեծին, որը կիրառվում էր նրա տարիքի և կոչումի ուսյալների նկատմամբ (Գոնե մինչև 2003թ. այս մեթոդն այստեղ գործում էր, տողերի հեղինակներից մեկը պատիվ ունեցել է տեսնելու, թե ինչպես են գանահարում կամ ճիպոտահարում այն ուսանողներին, ովքեր տաս էջ պակաս էին սերտել Աստվածաշունչը): Ունենալով արդեն առողջական լուրջ խնդիրներ, Մխիթարը հեռանում է Բասեն, որտեղ մի որոշ ժամանակ զբաղվում է ուսուցչությամբ, բայց իր աշակերտների վարքագծից հիասթափված մեկնում է հայրենի քաղաքը՝ Սեբաստիա: Այստեղից նա որոշում է մեկնել Հռոմ, սակայն ճակատագիրը նրան տանում է Հալեպ, որտեղ և եղավ նրա շրջադարձը դեպի կաթոլիկություն: Դեռ չէր բոլորել նրա քսան տարին, երբ նա արդեն հղացել էր սեփական միաբանությունը ստեղծելու գաղափարը: Այդ նպատակով 1700թ.-ին, իր չորս աշակերտների հետ մեկնում է Պոլիս: Սակայն, ինչպես Էմինը չդիմացավ Սիմեոն Երևանցուն, այդպես էլ Սեբաստացին չդիմացավ օրվա հայ հոգևորականության ճնշումներին ու հետապնդումներին և ստիպված լքեց երկրի տարածքը, մեկնելով նախ Մորեա կղզի, ապա Մեթոն: Շուտով պատերազմ է ծագում Վենետիկի Հանրապետության և Թուրքիայի միջև, ուստի Սեբաստացին լքում է այս տարածքը և իր համախոհներով մեկնում է Վենետիկ, որպեսզի ստեղծի իր միաբանության շենքը, որն այդ ժամանակ արդեն հռչակված էր: Թող որևէ մեկին չթվա, թե Վենետիկում, թեկուզ բորոտների կղզի համարվող ս. Ղազարի տարածքը հեշտությամբ տրվեց Սեբաստացուն: Վենետիկյան Հանրապետության այդ ժամանակի օրենքներն արգելում  էին օտարերկյա միաբանություններին և կրոնական խմբերին տարածքներ տրամադրել: Միայն Մխիթար նուրբ դիվանագիտության, Հռոմի Կլիմենտ XI պապի հետ ունեցած երկար բանակցությունների շնորհիվ էր, որ նա այդ ձեռնարկում ունեցավ հաջողություն: Պապը նախ հարցը դրեց կարդինալների խորհուրդ, ապա Վենետիկի դոժի մոտ հանդես եկավ միջնորդությամբ: Իսկ այդ ժամանակի վարքագծային կանոններով ընդունված չէր Հռոմի պապին մերժել, թեկուզ և դա լիներ օրենքի խախտում: Վենետիկի դոժը գտավ տարբերակ և Մխիթար Աբբահորը հատկացրեց տարածք բուն Վենետիկից մեկ մղոն հեռավորության վրա գտնվող ս. Ղազար կղզում, որտեղ և մինչ օրս գործունեություն  է ծավալում հայ մտքի դպրության խոշորագույն կենտրոն՝ Մխիթարյան Միաբանությունը:

Վերջաբանի փոխարեն

Մխիթարը հեռացավ Հայաստանից, քանզի իր ժամանակի, գաղափարական կաղապարվածության զոհն էր, ինչպես լինում է հեռուն նայող ցանկացած մարդու հետ: Մասամբ խավարամիտ, մասամբ եսասեր հոգևորականությունը չէր կարող հանդուրժել այդ տեսակը, տեսակ, որն ընդունակ էր անընդհատ արարելու: Հռոմի պապ Հովհաննես Պողոս Երկրորդը, ունեցավ քաջություն, Կաթոլիիկ եկեղեցու անունից ներողություն հայտնել ինկվիզիցիայի ժամանակ կատարած չարիքների համար և պատարգ մատուցել զոհվածների հիշատակին: Մեր պատմագրությունը և մասնավորապես եկեղեցական պատմագրությունը, մինչ օրս, թողած բոլոր հանգամանքները և այն նպաստը, որ բերել և շարունակում է բերել Մխիթարյան միաբանությունը, դեռ քննարկում է այն հարցը, որ Մխիթարն ընդունել է կաթոլիկություն, ուստի ուրացյալ է առաքելական ճշմարիտ հավատի: Դա արվում է միայն մեկ նպատակով՝ մարդկանց շեղել իրերի իրական ուղուց: Այս ամենով հանդերձ, շատ պատկերապաշտ գործիչներ մոռանում են այն հանգամանքի մասին, որ հենց Մխիթարի ապրած փուլում էր, որ մեր եկեղեցին աղաչում էր Հռոմի պապից ազատագրում՝ կաթոլիկ դառնալու պայմանով: Օրինակները բազում են: Պարզապես նման կերպ զբաղվողներին խորհուրդ է տրվում ծանոթանալ Նապոլեոնյան ճշմարտության հետ.  «Մեժելով Ֆուլտոնին, ես կորցրեցի իմ իշխանությունը»:

Աղբյուրներ և գրականության ցանկ

1.      Համազասպյան Վ., «Մխիթար Սեբաստացի ( Ծննդյան 300 ամյակին)», Եր., 1976թ.:

2.      Երիցյան Ա., «Վենետիկի Մխիթարյանք», Թիֆլիս 1883թ.:

3.      Մայիլյան Ա., «Անոտացիա»:

4.      Ковальский Я., Папы и папство, М., 1991

5.      Антоне В., Венецианская Республика, М., 1998.

6.      Շիրակ կենտրոն