Մենք փողոցայի՞ն ազգ ենք

Սույն հրապարակախոսությունը չէի ներկայացնի ընթերցողիս դատին, եթե վերջին նախագահական ընտրություններից հետո չլինեին սովորողներիս տարակուսած հարցադրումները, որոնք վերաբերվում էին այդ ընտրություններին, ինչպես նախընտրական, այնպես էլ հետընտրական գործընթացների առումով:

Միակ ընտրությունը, որ Հայաստանում տարակուսանքի տեղիք չի տվել, 1991թ. նախագահական ընտրությունն էր: Դրա վերաբերյալ դաշնակացական քարոզչամիջոցներից մեկը (այդ ընտրություններում դաշնակցությունն ուներ իր թեկնածուն, ի դեմս Սոս Սարգսյանի) գրեց. «Պարզից էլ պարզ էր, որ եթե անգամ առաջադրվեին Լևոն Տեր-Պետրոսյանը և Հիսուս Քրիստոսը, ձայների մեծամասնությամբ հաղթելու էր Տեր-Պետրոսյանը»: Հաջորդ բոլոր ընտրություններից հետո, բացառությամբ 1998թ. ընտրությունների, երբ երկրում կար այլ գործոն (ի դեմս համընդհանուր ռեպրեսիվ հեղինակության. չեմ մանրամասնում), երկրորդ տեղը գրաված թեկնածուն իր կողմնակիցների հետ դուրս եկավ փողոց: Մեծ հաշվով, բոլոր դեպքերում դրանք էական ոչինչ չտվեցին, բացառությամբ ևս մի քանի տարով հասարակությանն ընկճելու գործառույթից: Այս առումով, թերևս բացառիկ էին 2008թ. հետընտրական գործընթացներո, որոնք ինչքան էլ ողբերգական էին, այդքան էլ էական՝ հասարակական գիտակցության առումով:

Եվ այսպես, եկանք հասանք մեր օրերը, և փողոց դուրս եկավ Րաֆֆի Հովհաննիսյանն իր կողմնակիցներով: Որևէ կերպ չհեգնելով կամ խրախուսելով այդ գործընթացը՝ փորձենք սառը դատողի հայացքով կենտրոնանալ մի քանի կետերի վրա, որոնք պարզաբանումներ կմտցնեն սովորողների համար առաջացած հարցերում: Այստեղ կարող են մեզ մեղադրել հակամանկավարժության կամ հակաօրինականության մեջ, ասելով, որ գործ ունենք անչափահասների հետ: Բայց բնավ մեր մեղքը չէ, որ այդ անհատները, թեկուզ ոչ չափահաս, քաղաքացիներ են, հետաքրքրություն են հանդես բերում այդ գործընթացների նկատմամբ: Այս պարագայում մենք չենք կարող հեռու պահել նրանց իրականությամբ հետաքրքրվելուց, քանի որ դա կտա հակադարձ ռեակցիա: Առավել ևս, պետական չափորոշչով որոշված քաղաքացիական հասարակություն արժեքների, քաղաքացիական ակտիվության կայացման ճանապարհին սովորողի անտարբերությունն իր երկրում կատարվող գործընթացների նկատմամբ կարող է դիտարկվել որպես առնվազն կրավորական կեցվածք, իսկ նրան այդ կրավորականությանը դրդելը կամ ուղղակի դա սովորեցնելը հակասում է կրթական բոլոր սկզբունքներին: Խոսելով այդ մասին կամ անդրադառնալով այդ թեմաներին` շատ դեպքերում կարողանում ես նրան ճիշտ ուղղորդել և զերծ պահել քաղաքականությանն այնքան բնորոշ, երբեմն բացասական հոսանքների կամ իրողությունների մեջ ներառվելուց:

Պետության կայացման մոդել: Անցնող երկու տասնամյակները ժամանակի բավականին փոքր հատված են, որպեսզի Հայաստանում կայացնեին քաղաքական և պետական համակարգ՝ իրենց բոլոր բաղադրիչներով: Մյուս կողմից` բավական էին, որպեսզի ունենայինք մեկ քայլ առաջ վիճակ, քան այսօր է: Բայց հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ և´ մեր, և´ մեր հարևանների կոկորդին կանգնած է ղարաբաղյան թնջուկը, իսկ իշխանական խավի վերարտադրությունը գլխավորապես հիմնված է այդ գործոնի վրա, ապա ունենք այն, ինչ ունենք: Այս պարագայում, մենք դեգերում ենք, թե ինչ մոդելով կայացնենք մեր պետական և քաղաքական մեքենան: Եվ այդ դեգերումն անում ենք առանց համակարգելու. այն ավելի շատ ունի հախուռն տեսք:

Այսպես. ընդունված է ասել, որ զարգացած Եվրոպայում կա պետության կայացման երեք մոդել։

Ա. Բրիտանական կամ պառլամենտական: Սա այն դեպքն է, երբ շարժումները կրում են զուսպ բնույթ, կարևորագույն հարցերը քննարկվում են պառլամենտում, լուծումները որոշվում են նույն այդ վայրում և հետո նոր միայն տարածվում են քաղաքացիների շրջանակներում:

Բ. Գերմանական կամ դպրոցական մոդել: Այս դեպքում «հասարակարգ», «պետական մեքենա», կարևոր գործընթացներ փոխելիս կամ չափորոշելիս նախ և առաջ համապատասխան գաղափարական փոփոխության են ենթարկվում դպրոցը և դպրոցական միջավայրը: Հետո նոր համապատասխան կրթություն և դաստիարակություն ստացած անհատը, ով համապատասխան գաղափարների կրողն է, գալիս է դրանք իրագործելու: Պատահական չէ, որ մինչ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը սկսելը Հիտլերը ռևանշիզմի գաղափարը տարածում էր նախ և առաջ դպրոցում: Այս նույն սկզբունքն էր գործում նաև այն ժամանակ, երբ ֆոն Բիսմարկը հայտարարեց. «Ֆրանս-պրուսական պատերազմը չի հաղթել պրուսացի զինվորը, այն հաղթել է պրուսացի ուսուցիչը»:

Գ. Ֆրանսիական կամ փողոցային մոդել: Մինչ օրս էլ ֆրանսիացիները համարվում են քաղաքակրթված ազգերից մեկը: Սակայն, ցանկացած իրավիճակում, երբ իշխանական համակարգը գնում է դեպի ճգնաժամ կամ կայացնում է անցանկալի որոշում, ֆրանսիացիները դուրս են գալիս փողոց՝ դրանից բխող բոլոր հետևանքներով: Պատահական չէ, որ Ֆրանսիական Մեծ Հեղափոխությանը նախորդած և հաջորդած կարճ ժամանակահատվածում եղան շուրջ երկու տասնյակ միկրոհեղաշրջումներ և հեղափոխություններ, որոնք բոլորն էին ուղեկցվում էին փողոցի կամ հրապարակի աջակցությամբ:

Փորձենք տեսնել, թե այս մոդելներից որն է մեզ համար կիրառելի: Նման «ինտելեկտուալ» կորիզ ունեցող խորհրդարանի պարագայում, երբ հասարակության վստահությունն այդ կառույցի հանդեպ գրեթե զրոյական է, դժվար թե մեզանում կիրառելի լինի բրիտանական մոդելը: Գրեթե նույն վիճակն է նաև դպրոցի առումով: Մեծ հաշվով, հանրակրթական դպրոցն ամեն օր նվազեցնում է իր հեղինակությունը և գնում ուղղակի լճացման: Իսկ, որպես կանոն, լճացած միջավայրում գաղափարներ չեն ծնվում կամ փորձարկվում: Մնում է երրորդը՝ ֆրանսիականը: Սա առավել տիպական է մեր միջավայրին: Ղարաբաղ մենք պահանջում էինք փողոցում կամ հրապարակում: Անկախության գնացինք փողոցում, վերոնշյալ բոլոր ընտրություններից հետո դուրս եկանք փողոց: Անգամ նախընտրական գործընթացներում շատ դեպքերում ուժի ցուցադրություն է դառնում փողոց կամ հրապարակ «լցնելը»: Անգամ ԱՄՆ նման հզոր երկրում, երբ թեկնածուներն ունեն գերապատիկ ավելի ռեսուրսներ, շատ հաճախ չեն գնում նման քայլերի: Վերջին հետընտրական գործընթացներն անկախ իրենց արդյունքից, շարունակությունն են այս շարքի: Շատ կարևոր է, որ փողոցում խնդիր լուծող քաղաքացին այդ փողոցն ընկալի որպես հրապարակ` դրան բնորոշ բոլոր գործառույթներով: Հրապարակ, որտեղ քաղաքական ծեսի շրջանակներում գործում է միջնադարյան կառնավալի սկզբունքը` արքաները դառնում են ծաղրածու, ծաղրածուները` արքա: Ասել կուզե, տիրում է հավասարաչափ հանրույթի մոդելը, որտեղ վերանում են բոլոր հակադրությունները, որոնք մինչ այդ կային հավաքվածների մեջ: Այս առումով ուսուցողական կարելի է համարել 1988-1990թթ ցույցային մշակույթը: Մյուս առումով, եթե 1991թ.-ից ցայսօր, մեր հասարակությունը չի լուծել իր խնդիրները փողոցում կամ հրապարակում, ապա դրանք ունեն իրենց հիմնային պատճառները, որոնց կարևոր է անդրադառնալ: Պետք է նաև նկատի ունենալ, որ հայկական միջավայրին տիպական չեն այլ միջավայրերում գործող մեխանիզմները: Այդպես էր 1988-1990թթ, երբ խորհրդային իշխանությունը կրակեց Բաքվում և Թիֆլիսում, բայց չկրակեց Երևանում: Այդպես էր նաև այն ժամանակ, երբ Վրաստանը և Ուկրանիան անցան հեղափոխության միջով, բայց Հայաստանը զերծ մնաց դրանից, չնայած այն հանգամանքին, որ օգտագործվող միջոցները և գործիքները նույնն էին: Սրանք պայամանվորված էին ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին գործոններով, որոնք առանձին թեմա են: Փողոց կամ հրապարակ դուրս եկածը պետք է իմանա.

• Բոլորը հավասար են այդ հրապարակում։
• Բոլորն ունեն մեկ նպատակ։
• Հավաքվածներն ամբոխ չեն, այլ գիտակցված հավաքական մարմին։
• Այդ մարմնին, չնայած իր տարբեր մասերի, առաջնորդում է մեկ միտք։
• Հրապարակում կանգնածը, եթե բացառիկ դեպքերը հաշվի չենք առնում, պարտավոր է խուսափել իշխանության ներկայացուցիչի հետ կոնտակտից կամ կոնֆլիկտից: Շատ դեպքերում դա խանգարում է ընդհանուր գործին։
• Վերջնական լուծումը կախված է հավաքի վճռականությունից։
• Ունենա համապատասխան մեխանիզմ, հաղթանակի պարագայում, հրապարակային համերաշխությունը կառավարման համերաշխության վերածելու: Միայն այս դեպքում է այն դառնում վերջնական: